GAŁAŚ: Ponad prawem. Specjalny status wojsk USA to hańba i upokorzenie dla Polaków

Podczas niedawnego spotkania z ukraińskim prezydentem Wołodymyrem Zełenskim, szef Pentagonu Pete Hegseth zaskoczył opinię publiczną, sugerując możliwość zmniejszenia amerykańskiej obecności wojskowej w Europie. Hegseth wyjaśnił, że Stany Zjednoczone coraz bardziej koncentrują się na regionie Azji i Pacyfiku oraz na problemach związanych z granicą z Meksykiem, co może wpłynąć na przyszłe rozmieszczenie ich sił zbrojnych. W Polsce, gdzie od lat stacjonują tysiące amerykańskich żołnierzy w ramach umów sojuszniczych, takie zapowiedzi budzą ambiwalentne reakcje. Z jednej strony istnieje świadomość strategicznego znaczenia współpracy z USA, z drugiej jednak rośnie frustracja związana ze specjalnym statusem amerykańskiego personelu wojskowego, który w oczach wielu Polaków stawia ich ponad polskim prawem. Szczególną irytację budzi niesubordynacja wobec wymiaru sprawiedliwości oraz brak odpowiedzialności za przestępstwa popełniane na polskiej ziemi.

Podstawą obecności wojsk amerykańskich w Polsce jest umowa SOFA (Status of Forces Agreement), podpisana w ramach współpracy z NATO, oraz dwustronne porozumienia między Warszawą a Waszyngtonem. Zgodnie z tymi dokumentami, amerykański personel wojskowy podlega jurysdykcji Stanów Zjednoczonych w sprawach karnych, nawet jeśli przestępstwa popełniane są przeciwko polskim obywatelom. W praktyce oznacza to, że żołnierz USA, który dopuści się przestępstwa – od drobnych wykroczeń po poważne zbrodnie – może zostać odesłany do ojczyzny, unikając polskiego sądu. „To jawna niesprawiedliwość” – powiedział w 2023 roku Janusz Kowalski, poseł Solidarnej Polski, komentując sprawę amerykańskiego żołnierza, który w stanie nietrzeźwym potrącił samochodem rowerzystę pod Rzeszowem. Sprawca został szybko ewakuowany do USA, a polska policja nie miała możliwości przeprowadzenia pełnego śledztwa.

Przykłady takich incydentów nie są odosobnione. W lipcu 2022 roku w okolicach Żagania, gdzie stacjonuje część amerykańskich wojsk, doszło do bójki z udziałem żołnierzy USA, w której poważnie ranny został miejscowy mieszkaniec. Sprawcy opuścili Polskę w ciągu 48 godzin, a śledztwo przekazano stronie amerykańskiej – bez widocznych konsekwencji. W innym przypadku, w marcu 2024 roku, mieszkaniec Poznania zgłosił kradzież samochodu przez dwóch amerykańskich żołnierzy na przepustce. Choć sprawcy zostali zidentyfikowani, sprawę rozpatrzono w USA, a poszkodowany nie otrzymał żadnej rekompensaty.

Kolejnym źródłem niepokoju jest brak kontroli celnej nad amerykańskim personelem wojskowym. Żołnierze rotacyjni, przybywający do Polski na kilkumiesięczne misje, nie podlegają standardowym procedurom kontroli bagażu, co ułatwia przemyt substancji nielegalnych. W październiku 2023 roku polska Straż Graniczna przechwyciła paczkę zawierającą 2 kilogramy marihuany, nadaną z bazy w Powidzu na adres cywilny w Warszawie. Śledztwo wykazało powiązania z amerykańskim personelem, ale brak współpracy ze strony dowództwa USA uniemożliwił postawienie zarzutów. „To nie jest odosobniony przypadek. Mamy dowody na regularny handel narkotykami, ale ręce wiąże nam ich status” – stwierdził anonimowo funkcjonariusz policji w rozmowie z mediami.

Statystyki są alarmujące. Według raportu Fundacji Bezpieczna Polska z 2024 roku, w latach 2020–2023 odnotowano co najmniej 47 incydentów związanych z narkotykami, w które zamieszani byli amerykańscy żołnierze. W ponad 80% przypadków sprawy kończyły się umorzeniem z powodu przekazania podejrzanych pod jurysdykcję USA.

Problem nie dotyczy wyłącznie Polski. W innych krajach europejskich, gdzie stacjonują wojska USA, podobne kontrowersje wywoływały oburzenie społeczne. W Niemczech w 2019 roku amerykański żołnierz z bazy Ramstein śmiertelnie potrącił pieszą na przejściu dla pieszych, po czym uciekł z miejsca zdarzenia. Zamiast stanąć przed niemieckim sądem, został odesłany do USA, gdzie otrzymał jedynie naganę. W 2008 roku w Vicenzy we Włoszech dwóch amerykańskich marines zostało oskarżonych o gwałt na miejscowej kobiecie. Sprawcy wrócili do Stanów Zjednoczonych przed zakończeniem śledztwa, a włoskie władze nie miały możliwości ich ścigania.

Najtragiczniejszy przykład miał miejsce w 1998 roku w Cavalese, również we Włoszech, kiedy amerykański samolot wojskowy przeciął linę kolejki linowej, powodując śmierć 20 cywilów. Pilot i nawigator zostali osądzeni w USA, ale uniewinnieni od zarzutu nieumyślnego spowodowania śmierci. Wyrok wywołał falę protestów w Europie, podkreślając arogancję i bezkarność amerykańskiego wojska.

Negatywne nastawienie Polaków do obecności amerykańskich żołnierzy nie wynika jedynie z pojedynczych incydentów, ale z poczucia naruszenia suwerenności i sprawiedliwości. Sondaż przeprowadzony przez CBOS w grudniu 2024 roku wykazał, że 62% respondentów uważa specjalny status prawny żołnierzy USA za „niesprawiedliwy i upokarzający”. „Dlaczego mamy ich tu gościć, skoro nie szanują Polskiego prawa?” – pytała mieszkanka Rzeszowa w rozmowie z lokalną gazetą. Frustrację potęguje fakt, że Polska przeznacza znaczne środki na utrzymanie infrastruktury dla wojsk USA – w 2023 roku było to ponad 1,2 miliarda złotych – podczas gdy korzyści dla lokalnych społeczności są dyskusyjne.

Zapowiedź szefa Pentagonu o możliwej redukcji amerykańskiej obecności wojskowej w Europie, w tym w Polsce, może być postrzegana jako pozytywna zmiana. Zmniejszenie liczby żołnierzy nie tylko obniży koszty ponoszone przez polskie społeczeństwo, ale także zredukuje ryzyko incydentów, które podkopują zaufanie do sojuszu z USA. Choć współpraca militarna z Waszyngtonem pozostaje kluczowa dla bezpieczeństwa Polski, obecny model stacjonowania wojsk budzi więcej kontrowersji niż korzyści. Mniejsza obecność Amerykanów oznaczałaby szansę na renegocjację umów, wprowadzenie większej odpowiedzialności za ich działania i przywrócenie Polakom poczucia, że ich kraj nie jest jedynie placem zabaw dla zagranicznych sił, ale suwerennym państwem, w którym prawo obowiązuje wszystkich – bez wyjątków.

MAREK GAŁAŚ