Jest gorzej, niż zakładał czarny scenariusz. Tak wymiera Polska

To miara w statystyce, która w uproszczeniu pokazuje, ile średnio dzieci urodzi kobieta w wieku rozrodczym, czyli między 15. a 49. rokiem życia.

W Polsce ten wskaźnik spadł do poziomu 1,11, czyli najniższego ze wszystkich krajów europejskich. Takie są przynajmniej nieoficjalne szacunki Kubisiaka (nie ma jeszcze pełnych danych ze wszystkich krajów).

Wcześniej wydawało się, że ostatnie miejsce na kontynencie będziemy dzielić z Hiszpanią, ale najnowsze szacunki mówią o tym, że kraj ten nieznacznie wyprzedził Polskę w ostatnich miesiącach roku.

Jednocześnie Polska jest w gronie trzech najgorszych pod tym względem krajów OECD. Mniejszą dzietność odnotowano tylko w Chile i Korei Południowej.

Czarny scenariusz bralibyśmy w ciemno

Taki wynik współczynnika dzietności przerósł nawet najczarniejsze scenariusze, które eksperci kreślili w poprzedniej dekadzie. Również dlatego, że w zwiększeniu dzietności miał pomóc wprowadzony pod koniec 2015 r. program 500 plus, który od 2024 r. został przemianowany na 800 plus.

Przy tworzeniu ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci autorzy programu zakładali, że przyczyni się on do wzrostu liczby urodzeń, a co za tym idzie, podniesie też TFR.

I początkowo nawet się to udało. Na poniższym wykresie widać niewielkie odbicie pod koniec drugiej dekady XXI w.

Tuż po wprowadzeniu programu 500 plus liczba urodzeń w ciągu roku nieznacznie wzrosła. Najpierw do poziomu 375 tys. dzieci rocznie, by w 2017 r. przebić nawet barierę 400 tys. Od tego momentu rozpoczął się jednak gwałtowny zjazd.

Według wstępnych szacunków GUS, o których pisaliśmy w Business Insider Polska, w Polsce w 2024 r. urodziło się ok. 250 tys. dzieci. To średnio niecałe 21 tys. miesięcznie, co jest najgorszym wynikiem od II wojny światowej.

Jak to się ma do założeń 500 plus? W projekcie ustawy, która wprowadzała program, znaleźliśmy tabelę z prognozami dzietności na kolejną dekadę. Wklejamy ją poniżej.

Zakładały one kilka wariantów. Najbardziej pesymistyczny, czyli niski oraz średni i wysoki. Ostatni, czyli najwyższy, to z kolei miał być efekt wprowadzenia 500 plus. Po niespełna dziesięciu latach widać, jak bardzo prognozy rozjechały się z rzeczywistością.

Rząd Beaty Szydło zakładał, że dzięki 500 plus w Polsce w 2024 r. urodzi się 361 tys. 880 dzieci. Jest o 110 tys., czyli ok. 30 proc. mniej. Mało tego. Dziś możemy tylko pomarzyć o czymś, co w 2015 r. uznawane było za najczarniejszy scenariusz, czyli wariant niski. Ten zakładał bowiem 301 tys. urodzeń.

500 plus okazało się więc klapą, jeśli chodzi o zwiększenie dzietności. Nie wolno jednak zapominać, że spełniło zupełnie inną funkcję i znacząco zmniejszyło ubóstwo wśród dzieci. Pisaliśmy o tym w Business Insider Polska wielokrotnie.

GUS tego nie przewidział

Żeby jeszcze lepiej uzmysłowić sobie, w którym momencie jesteśmy, sięgamy do opracowania Głównego Urzędu Statystycznego sprzed nieco ponad 10 lat. Chodzi o Prognozę ludności na lata 2014-2050, która została opublikowana w październiku 2014 r. Czyli wtedy, gdy o 500 plus jeszcze praktycznie nikt nie mówił. Wybory były bowiem dopiero rok później.

W prognozie znajdujemy szacunki ekspertów od demografii na temat współczynnika dzietności, który w momencie tworzenia analizy wynosił w Polsce ok. 1,3.

Tu również, podobnie jak w przypadku 500 plus, wyodrębniono kilka wariantów aż do 2070 r. Każdy z nich był jednak dość pesymistyczny i nie gwarantował zastępowalności pokoleń. Przyjmuje się, że aby tak się stało, TFR powinien być wyższy niż 2.

Co wynika z prognozy? Mniej więcej tyle, że niezależnie od scenariusza, współczynnik powinien rosnąć. „Warianty wysokie zakładają szybsze wyhamowanie wzrostu średniego wieku rodzenia niż pozostałe warianty. Umownie jako wartość graniczną, która nie zostanie nigdy przekroczona (na poziomie krajowym), przyjęto średni wiek rodzenia równy 32 lata (analogicznie jak w prognozie ONZ)” — czytamy m.in. w opracowaniu GUS.

Jak widać w powyższej tabeli, nawet najbardziej pesymistyczny scenariusz zakładał, że TFR w Polsce w 2025 r. będzie wynosił ponad 1,3. Rzeczywistość jednak bardzo brutalnie zweryfikowała te plany.

W prognozie GUS czytamy, że to wcale nie pieniądze są główną przyczyną problemu demograficznego i decyzji prokreacyjnych polskich rodzin. Autorzy zwracają uwagę, że np. jedno z badań w Hiszpanii wykazało, że wzrost odsetka dzieci uczęszczających do żłobków o jeden punkt procentowy, zwiększa prawdopodobieństwo urodzenia dziecka przez kobietę o 5 proc. „Z kolei badania przeprowadzone w Norwegii przez R. Rindfussa i in. pokazują, że stopniowy wzrost odsetka dzieci uczęszczających do żłobków i przedszkoli z zera do 60 proc. skutkuje wzrostem współczynnika dzietności ogólnej o 0,5-0,7 dziecka na kobietę” — czytamy.

Przywołane zostały również wyniki badań opinii publicznej, w których zapytano o rozwiązania prorodzinne. „Wśród kobiet najwięcej wskazań padło na uelastycznienie czasu pracy (56,9 proc.), polepszenie możliwości opieki poza domem dla dzieci do lat 7 (37,1 proc.), możliwość wykonywania części pracy w domu (24,1 proc.) oraz wydłużenie urlopu macierzyńskiego (24 proc.)” — czytamy.

Dziś wiele z powyższych rozwiązań dopiero zaczyna funkcjonować. Można wymienić tu choćby tzw. babciowe, ale też dyrektywę work-life balance, która zmieniła nieco zasady na rynku pracy i przyznała dodatkowe tygodnie urlopu rodzicielskiego. Do tego pandemia, która upowszechniła pracę zdalną.

Na razie jednak efektów nie widać. Być może trzeba na nie poczekać jeszcze dłużej. Polska już jednak nie ma na to czasu, bo problem z demografią, to również problem dla innych gałęzi gospodarki. Choćby emerytur, o których piszemy w Business Insider Polska nieprzerwanie od wielu miesięcy.