Stan wyjątkowy w Polsce to jeden ze stanów nadzwyczajnych, który może zostać wprowadzony i który niesie za sobą ogromne konsekwencje dla obywateli i wielu instytucji. Może nieść za sobą ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela. Taki stan może trwać maksymalnie 150 dni.
Stan wyjątkowy. Jeden z trzech stanów nadzwyczajnych
Wprowadzenie stanów nadzwyczajnych jest możliwe w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające. W Polsce możliwe jest wprowadzenie trzech stanów nadzwyczajnych. Są to:
stan wojenny,
stan wyjątkowy
stan klęski żywiołowej.
W każdym z tych stanów działania państwa muszą być proporcjonalne i odpowiadać stopniowi zagrożenia, jakie panuje. Po wprowadzeniu takiego stanu należy jak najszybciej dążyć również do przywrócenia stanu państwa, w którym możliwe będzie normalne funkcjonowanie.
Stan wyjątkowy. Bez wyborów i skróconej kadencji Sejmu
W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą zostać zmienione niektóre najważniejsze ustawy w państwie, takie jak Konstytucja, ordynacja wyborcza do Sejmu, Senatu, samorządów i na urząd prezydenta oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych tak, aby zmieniać zasady podczas jej obwiązywania.
Według zapisów Konstytucji RP podczas obowiązywania stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzone referendum ogólnokrajowego. W tym czasie nie mogą zostać zorganizowane i przeprowadzone wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego i na prezydenta RP. Jednocześnie kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu.
Wybory do samorządu terytorialnego mogą odbyć się tylko tam, gdzie ten stan nie został wprowadzony.
Stan wyjątkowy. Kto go wprowadza? Ile może trwać?
Stan wyjątkowy jest wprowadzony na terenie całego kraju lub jego części przez prezydenta na wniosek rządu. Co ważne stan wyjątkowy nie może być dłuższy niż 90 dni. Jego przedłużenie możliwe jest tylko raz, za zgodą Sejmu na czas nie dłuższy niż 60 dni, co oznacza, że łącznie może on trwać przez 150 dni.
Stan wyjątkowy. Jak poważne mogą być ograniczenia organów państwa?
Stan wyjątkowy może nieść za sobą pewne ograniczenia wolności praw człowieka i obywatela. Warto jednak pamiętać, że Konstytucja RP gwarantuje obywatelom, że nawet podczas stanu wyjątkowego, państwo nie może ograniczać ich praw na takich obszarach jak godność człowieka, obywatelstwo, ochrona życia, humanitarne traktowanie, ponoszenie odpowiedzialności karnej, dostęp do sądu, dobra osobiste, sumienie i religia, prawo petycji oraz rodzina i dziecko.
Szczegóły dotyczące tego, co państwo może wprowadzić podczas stanu wyjątkowego określa ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o stanie wyjątkowym.
Zgodnie z nią, ten stan nadzwyczajny może zostać wprowadzony przez prezydenta wyłącznie na wniosek rządu „w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, w tym spowodowanego działaniami o charakterze terrorystycznym lub działaniami w cyberprzestrzeni, które nie może być usunięte poprzez użycie zwykłych środków konstytucyjnych”
Wprowadzenie stanu wyjątkowego wymusza na prezydencie określenie dokładnych informacji o tym dlaczego został wprowadzony, ile będzie trwał, jaki obszar obejmuje i jakiego rodzaju ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela zostaną użyte. Rozporządzenie o wprowadzeniu takiego stanu może zostać uchylone przez Sejm.
Jeśli przyczyny określone podczas wprowadzenia stanu wyjątkowego ustąpią, albo możliwe będzie przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa – wówczas prezydent na wniosek rządu znosi stan wyjątkowy przed upływem czasu, na jaki został wprowadzony.
Stan wyjątkowy. Działanie administracji i użycie wojska
Podczas stanu wyjątkowego koordynacja działań i kontrola funkcjonowania administracji rządowej i samorządowej należą do kompetencji premiera albo właściwy wojewoda (gdy stan wyjątkowy zostanie wprowadzony na obszarze zaledwie jednego województwa).
Jeśli samorządy nie mogą spełniać swoich zadań publicznych wynikających z przepisów o wprowadzeniu stanu wyjątkowego. Prezes Rady Ministrów na wniosek właściwego wojewody, może zawiesić te organy do czasu zniesienia stanu nadzwyczajnego lub na czas określony ustanowić w ich miejsce zarząd komisaryczny sprawowany przez komisarza rządowego. (Komisarz rządowy jest powoływany przez premiera na wniosek wojewody i z dniem powołania przejmuje wykonywanie zadań i kompetencji zawieszonych organów samorządowych).
W czasie stanu wyjątkowego dopuszczalne jest użycie wojska jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane. W szczególnych okolicznościach oddziały te mogą być uprawnione do zastosowania broni palnej.
Stan wyjątkowy. Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela, czyli m.in. zakaz protestów
Stan wyjątkowy może oznaczać ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela na terenie, na którym ten został wprowadzony. Ograniczenia stosuje się wobec osób prawnych i jednostek nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wyjątkowym.
W czasie stanu wyjątkowego mogą być zawieszone prawa do:
organizowania i przeprowadzania zgromadzeń
zakaz imprez masowych i działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych
organizacji strajków pracowniczych i innych form protestów pracowników w określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach
Strajków i protestów rolników
Akcji protestacyjnych organizowanych przez studentów, organizacje studenckie, samorządy i stowarzyszenia
Zrzeszania się, czyli tworzenia i rejestracji m.in. nowych partii politycznych czy związków zawodowych jeśli mogą one zagrażać ustrojowi państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego
Nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych, których działalność może – tak jak w przypadku nowych organizacji – zagrażać ustrojowi państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego
Co ważne – ograniczenia zgromadzeń nie obejmują organizowanych przez kościoły i inne związki wyznaniowe i religijne działające w obrębie świątyń, budynków kościelnych, a także zgromadzeń organizowanych przez organy państwowe i organy samorządu terytorialnego.
Z dodatkowych ograniczeń i nakazów, każda osoba pełnoletnia, która przebywa w przestrzeni publicznej, może mieć obowiązek posiadania przy sobie dokumentu potwierdzającego tożsamość. Ograniczenia mogą dotyczyć również swobody poruszania się poprzez zakaz przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, lub zmiany miejsca pobytu stałego i czasowego.
Stan wyjątkowy. Możliwa cenzura mediów
Możliwe są również inne obostrzenia, takie jak:
Cenzura prewencyjna „środków społecznego przekazu” (np. prasy)
Kontrola zawartości przesyłek, listów i paczek przekazywanych w ramach usług pocztowych i usług kurierskich
Kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej, a nawet rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych przez sieci telekomunikacyjne
Zagłuszanie nadawania lubo odbioru przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, jeśli ich treść może zwiększyć zagrożenie ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego
Stan wyjątkowy. Inne bardzo poważne ograniczenia
Jeśli sytuacja byłaby dramatyczna, to możliwe jest wprowadzenie innych ograniczeń uderzających w obywateli. Mogą to być:
Zmniejszenie dostępu do niektórych towarów konsumpcyjnych
Zakaz okresowego podwyższania cen towarów lub usług określonego rodzaju w celu utrzymania kosztów dla konsumentów
Nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju lub wymóg specjalnego zezwolenia na jej prowadzenie
Zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach, uczelniach wyższych z wyjątkiem szkół duchownych i seminariów duchownych;
Ograniczenie obrotu środkami płatniczymi, obrotem dewizowym oraz działalnością kantorową
Ograniczenie transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz w ruchu morskim i śródlądowym
Ograniczenie dostępu do informacji publicznej
Ograniczenia w funkcjonowaniu systemów łączności i działalności telekomunikacyjnej i pocztowej
ograniczenia prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych oraz innych rodzajów broni
